Rivayete göre padişah,Kafkasya'ya birini göndermiş.adam döndükten sonra huzura çıkıp gördüklerini,öğrendiklerini anlatmış.Padişah "Çerkezlerin dili nasıldır?" diye sorunca,adam çakıl taşıyla dolu bir torba çıkarmış ve sallayarak "işte bu sese benzer bir dildir" demiş.Çerkezlerin "kuş dili" konuştukları da Anadolu'da halk arasında konuşulan bir başka rivayet.Bu hikayelerin ortaya çıkmasında kuşkusuz Çerkezcenin,diğer Kafkas dilleri gibi telaffuzu zor çok sayıda sese sahip olmasının payı var.
Çerkezce dünya dilleri arasında ayrı bir aile sayılan Kafkas dilleri içinde yer alır;akraba dilleri Abazaca ve Ubıhça ile birlikte Kuzeybatı Kafkas grubunu oluşturur.Bu üç dilin yaklaşık 3000 yıl önce tek bir Kuzeybatı Kafkas dilinden ayrıldığı kabul edilir.Dil yapıları ve mantığı çok benzer olmasına,ortak kökenli çok sayıda sözcüğü paylaşmalarına rağmen,karşılıklı anlaşılır diller değil bunlar.Kuzeybatı Kafkas dillerinin fonetik zenginlik bakımından dünya dilleri arasında önemli bir yeri var.Az sayıdaki ünlünün yanında ünsüz bakımından son derece zengin diller bunlar.Örneğin Çerkezcede 8 ünlüye karşılık,50 ye yakın ünsüz var.Abazacada 6 ünlüye karşılık 56 ünsüz,Ubıhçada ise 2 ünlüye karşılık 80 ünsüz bulunur.
Bu üç dil arasında Ubıhçanın varlığı trajik şekilde son buldu.Ubıhlar 1864'e kadar Soçi ve çevresinde yaşıyorlardı.O zaman da hemen hepsi iki dilliydi;Abzehlerin veya Abaza Sadzların dilini de konuşuyorlardı.Hem uğradıkları nüfus kaybı,hem de sürgünden sonra diğer Çerkezlerle karışık yerleşmeleri Ubıhçanın gerilemesine yol açtı.Öyle ki 1970'lerde bu dili konuşanlar bir grup yaşlıdan ibaretti.Ubıhçayı anadili olarak konuşan son kişinin,Manyaslı Tevfik Esenç'in 1992'de ölümüyle Ubıhça da ölü diller arasına katıldı.
Savaştan ve sürgünden önce,Kafkasya'da bu üç dili konuşanların sayısı bir milyondan fazlaydı.Bugün Kafkasya'da Çerkezceyi yaklaşık 600.000,Abazacayı 150.000 kişi konuşuyor.Kafkasya'dan 4-5 kat fazla nüfusun yaşadığı Türkiye başta olmak üzere diğer ülkelerde bu dilleri konuşanların sayısı hakkında kesin bilgi yok.

ÇERKEZCE

Çerkezler dillerini "Adığabze" olarak adlandırır.Esas olarak iki lehçeden oluşur.Batı Çerkezlerinin(Abzeh,Şapsığ,Çemguy,Bjeduğ,Hatukay vd.) konuştuğu lehçe "Batı adığe"(Ç'ahe);Doğu Çerkezlerinin(Kabardey ve Besleney) konuştuğu lehçe "Doğu Adığe"(Şhağ) lehçesi.Sovyetler döneminde bu iki lehçe,ayrı diller gibi gösterilmiş,her biri için ayrı alfabe yapılmıştı.Batı lehçesi Adığey Cumhuriyeti'nde,Doğu lehçesi de Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkez Cumhuriyetleri'nde devlet dili.
Yazı dili olmayan Ubıhça dışında Çerkezce ve Abazaca yazılı diller.Çerkezce için Kafkasya'da 1800'lerin başından itibaren yapılan alfabeler sınırlı bir çevrede kaldı.1918'de Araf harflerine dayalı bir alfabe hazırlandı.1927'den itibaren Latin,1930'ların sonundan itibaren de bugün kullanılan Kiril temelli alfabe yürürlüğe girdi.
Osmanlı döneminde Çerkezler için ilk alfabe İstanbul'da 1897 yılında Ahmet Cavit Paşa tarafından Arap harfleriyle hazırlandı.Bu alfabeyle "Ğuaze" adında bir gazete çıkarıldı,edebi ve dini kitaplar yayımlandı.Çerkezler Osmanlı'da Latin alfabesini benimseyen ilk Müslüman halktı.1919'da Latin esaslı yeni bir alfabe yapıldı(Çerkez Elifbası).Bugün Türkiye'de Çerkezcenin tüm lehçe ve ağızları konuşuluyor.




ABAZACA

Abazalar dillerini "Apsuşüa" olarak adlandırır.Üç lehçesi vardır.Abhazya'da yaşayanların konuştuğu "Apsuva" ile,Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti'nde konuşulan "Aşuva" ve "Aşharuva" lehçeleri.Apsuva lehçesi Abhazya'da devlet dili.Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti'nde devlet dili olarak tanınan beş dilden biri olan Abazacanın yazı dili için Aşuva lehçesi esas alınmış.Abazacanın tüm lehçe ve ağızları Türkiye'de konuşuluyor.Sadz,Tsabal,Ahçıpsu gibi ağızlar ise sadece Türkiye'de kullanılıyor.
Abhazya'da Abazaca için ilk alfabe 1862'de Rus harfleri esas alınarak hazırlandı.Cochua'nın 1919'daki alfabe uyarlamasını Yakovlev tarafından hazırlanan Latin temelli alfabe izledi ve 1928'de kullanıma girdi.Daha sonra Stalin ve Beria'nın Abhazya'yı Gürcüleştirme politikası nedeniyle Gürcü alfabesine uyarlandı.Bu alfabe Stalin'in ölümüne kadar kullanıldı.1954'ten itibaren,bir komite tarafından hazırlanan Kiril temelli alfabe kabul edildi.İstanbul'da Çerkezce ve Abazaca'nın alfabe birliğini sağlamaya dönük Abazaca alfabe Mustafa Butba tarafından 1919'da hazırlandı.(Çerkez Elifba Apsışola)

GELENEĞİN SÖZLERİ

Çerkez Geleneği'nde en çok kullanılan kelimelerden bazıları ve anlamları şunlardır;

Adığe:Çerkezlerin kendilerine verdiği ad.
Adığağe:Çerkezlik.gelenekler uygun davranmayı,ahlak,namus gibi erdemleri ifade eder.Abazalar buna "Apsuvara" der.
Atalık:Soylu ailelerin erkek çocuklarını yetiştirilmek üzere başka bir aileye vermesi geleneği ve çocuğu yetiştiren kişi.Çocuk 11-12 yaşlarında törenle ailesine teslim edilir.
Jant'e:Odada veya sofrada en saygın yer.Genellikle kapıya en uzak yerdir,konuğa ya da en yaşlıya ayrılır.
Habze:Toplumsal yaşamı düzenleyen kuralların tümü,örf adet hukuku,gelenek ve görenekler.
Haçeş:Konuk ağırlamak için genellikle asıl evden ayrı olarak yapılan küçük ev veya oda,konuk evi.
Hase:Toplumsal meseleleri görüşmek için toplanan meclis.
Haynape:Çerkezlerde manevi yaptırım gücü olan ayıp kavramı.
Kafe:Dans,oyun.Aynı zamanda bir kız ve bir erkeğin oynadığı,ağır tempolu bir oyunun adı.
Kan: 1)Soylu ailelerin yetiştirilmek üzere başka aileye(atalık) verdikleri erkek çocuk.Batı Çerkezlerinde pu'r. 2)Bir soydan öldürülen biri karşılığında,tazminat olarak diğer soya verilen kişi. 3)Düğünden önce akrabasının veya arkadaşının evinde bulunan damat veya gelin.
Kaşen:Erkeğin evlenmek niyetiyle arkadaşlı ettiği genç kız.Bugün şaka olarak birbirine takılan ,arkadaşlık eden kız veya erkek için de kullanılıyor.
Psetluh:Evlenmek niyetiyle bir kızla arkadaşlık eden veya ona talip olan erkek.
Pşerıh(Pşerah):Herhangi bir toplumsal faaliyette yaşlıların(Thamade) hizmetini görmek ve onlara yardımcı olmak için yanlarında bulunan genç erkek.Eskiden şövalyelerin yanında silah taşıyan kişi,silahtar.
Vorşer:Sohbet.Daha dar anlamda,kızlı erkekli toplantılarda kaşenlik sohbetleri için kullanılır.
Vunafe:Toplumsal olaylarla ilgili olarak thamadeler veya hase tarafından verilen ve manevi yaptırım gücü olan karar.


NOT:Bu bilgiler 2003 Yılı Mart Ayının 120 sayılı atlas dergisinden alınmıştır.

Etiketler:
çerkez dilleri