Kardanguş Zıramuk, Noguma Şora'nın önemli çalışması "Adige Halkının Tarihi" adlı eseri Kabardeyceye çeviren kişidir.
O hayatını kültürel çalışmalara adamış bir sanatçıydı. Hayatı boyunca Nart söylencelerini, eski Adige şarkı ve sözlerini sistematik olarak derlemek için büyük emek sarfetti. Çalışmaları çok sayıda kitapta toplandı. "Eski Adıge Şarkıları", "Adıge Atasözleri (İki Cilt)", "Adıge Müziği", "Andemirkan" ilk akla gelenler...
Kabardey - Balkar Cumhuriyeti ve diğer Adige Cumhuriyetleri'nde ilk kez onun inisiyatifiyle folklor- etnografya çalışmaları ve incelemeleri için geziler düzenlenerek alan çalışmaları yapıldı.
Nart kahramanları üzerine çalışmalarda bulundu. Eski tarihi Adige şarkıları, sözleri, ağıtları, atasözleri eskilerin gelenekleri üzerinde çok büyük çalışmalar yaparak bunları kitaplaştırdı. Kollektif bir çalışmayla "Kabardey Nart Eposu"nu yazdı.
Akademik olarak da "Adige Nart Kahramanları" adlı çalışmayı gerçekleştirdi.
Müzik antolojisi çalışması da olan Zıramuk, "Adige Halk Şarkıları ve Müzik Aletleri" eserini ortaya çıkardı.
Zıramuk, hayatını Adige Kültürünün araştırılıp derlenmesine adadı. Adı eserleriyle birlikte tüm Çerkes dünyasında yaşayacak. (KAFKASEVİ)

Kardanguş Zıramuk Kimdir?

Ppattura oğlu Kardenguş Zıramuk 1918 yılı Ocak ayının 1'inde Arvan rayonuna bağlı Psıguensu Köyü'nde çiftçi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi.
1926 yılında ilkokula köyünde başladı ve okulunu başarıyla bitirdi. 1935 - 1940 yıllarında Moskova'da Devlet Tiyatro Enstitüsü'nde okudu. 1940 yılında askerlik görevi için orduya çağrıldı, 2. Dünya savaşında asker olarak cephede görev yaptı, 1945 yılında evine döndü. 1948 yılına kadar Kabardey Devlet Drama Tiyatrosu'nda tiyatro sanatçısı olarak çalıştı, Adıge drama edebiyatının gelişmesinde emeği geçti, o halkının halk şarkılarını en iyi okuyanlardan biridir.
1949 - 1952 yıllarında Kaberdey Balkar Bilim-Araştırma Enstitüsü sözlü edebiyat (halk söylenceleri) bölümünde çalıştı.
1952 yılında Kaberdey Balkar Devlet Enstitüsü filoloji bölümünde başladığı eğitimini 1956 yılında tamamladı.
1959 yılına kadar Elbruz basım evinde redaktör olarak çalıştı, muhtelif literatür çalışmaları gerçekleştirdi, saygın biri olarak görevinin başında bulundu.
Yaklaşık üç sene redaktör olarak çalıştıktan sonra, 1959 yılında tekrar Kaberdey Balkar Bilim-Araştırma Enstitüsü'ne döndü ve günümüze kadar orada çalıştı.
Khardenğuşş Zıramuk, Adıge Sözlü Edebiyatı'nin (Nart efsaneleri, halk şarkıları, söylenceler, atasözleri, öyküler, hikâyeler, masallar, rivayetler v.s.) derlenmesinde çok büyük emek sarfetti. Halk şarkılarının derlenmesindeki çalışmalarından dolayı kendisine 1964 yılında "Kaberdey Balkar Cumhuriyeti üstün hizmet ve devlet sanatçısı" ünvanı verildi. Aynı zamanda Adıge kültürü ve edebiyatının gelişmesindeki çalışmalarından dolayı K.B.C'den iki kez ödüllendirildi. 1964 yılından itibaren Rusya Federasyonu yazarlar birliği üyesi olan Zıramuk 25 Aralık 2008'de vefat etti.
Eserleri (Basım yılları sırasıyla):
Kanşobi ile Gueşeğağ (piyes), Nalçik,1940; Senin İyiliğindir. Bağışlama! Unutma! (şiirler), Nalçik,1945; Nartlar - "Bedinokua ile Melıçıpxhu'n Serüvenleri", (Kabardey efsanesi), Nalçik,1951; Kabardey Klasik Halk Şarkı-Türküleri.(eski) Nalçik, 1955; Nasrettin Hoca (piyes) Nalçik,1956, Negume Şora, Adıge Halkının Tarihi (Adıgeceye çeviri), Nalçik, 1958; At Sırtında Ayı (çocuklar için masallar), Nalçik,1958, Adıge Rivayetleri, Öyküleri, Nalçik, 1959; Altın Parçası (Adıge söylenceleri, öyküleri), Nalçik,1959, Khejer Yindris'in Şarkı-Türküleri, Nalçik,1959; Xhueje'nin 100 Öyküsü, Nalçik,1959; Çözümleme, Ayırdetme, Ayıklama Yeri (masal), Nalçik, 1959; Gerçek Arkadaş (çocuklar için masallar) Nalçik,1960; Altın Parçası (Kabardey söylencesi, öyküsü), Nalçik,1961; Şarkılık (içerisinde şarkılar bulunan kitap anlamında. Son yılların 100 şarkısı), Nalçik,1962; Adıge Söylenceleri, Nalçik, 1. baskı 1963, 2. baskı 1970; Kısa Rivayetler (anlatımlar, öyküler), Nalçik,1963; Kabardey'de Son Zamanların Büyük Oyuncusu Ağnokua Laşe, Nalçik,1964; Adıge Atasözleri, Nalçik, 1. baskı 1965, 2.baskı 1967; Yıslamey Kafe İsminin Doğuş Hikayesi, Nalçik,1965; Öcü (masal) Nalçik,1965; Yepyeni Potin (masal), Nalçik,1965; Ağnokua Laşe'nin Şiirleri, Nalçik,1966; İlk Bayan Adıge Bestecisi Çım Peşxhan, Nalçik,1968; Adıge Klasik Halk Şarkı-Türküleri (eski) Nalçik,1969; Yemek Sofrası ile Toplum (yemek için sofrada oluşan grup, Adıge adetlerinden), Nalçik, 1970; Büyük Oyuncu, Usta Besteci Mıjey Sehid, Nalçik,1971; Şolexh Atsoyu ile Damgası, Nalçik,1972; Andemırkhan Kimdir?, Nalçik, 1973; Nartlar (Adıge halk kahramanlarının efsaneleri) Moskova,1974; Kötülük Yaptıysan İyilik Bekleme (piyes), Nalçik,1975; Kabardey Halk Hikâyeleri, Nalçik,1977; Adıge Klasik Halk Şarkı-Türküleri, Nalçik,1979; Kabardey ile Atltud (piyes), Nalçik,1980; Kabardey Halk Hikâyeleri, Moskova, 1980, Adıge Halk Müzik Aletleri, Moskova,1. baskı 1981, 2. baskı 1981, üçüncü baskı 1986; Negey'in Oğlu Tlepşağue (Adıge rivayetleri, öyküleri), Nalçik,1981; Gerçek Arkadaş, (çocuklar için masallar), Moskova,1981; Kharekheşkhetaw Savaşı İçin Bestelenen Şarkı ve Öyküsü, Nalçik,1981; Adıge Atasözleri, Nalçik,1982, Adıge Otantik Konuşmaları (dilekler (xhuexh'ler)), Nalçik,1985; Adıge Folklor Müzikleri, Nalçik,1989; Adıge Şarkı-Türküleri ve Müzikleri, Nalçik,1990; Xhueje'nin 100 Öyküsü, Maykop,1994; Nartlar (Kabardey efsanesi), Nalçik, 1995; Eski Adıge Adetleri, Nalçik,1995; Meleçıpxh'un Öyküleri, Nalçik,1997; Şaka İçerikli Öyküler, Nalçik,2001; Andemırkhan, Nalçik, 2002; Adıge Halk Müzikleri, Nalçik,2004; Kabardey Halk Hikâyeleri, Nalçik,2004; Kim Daha Büyük? (hikâyeler), Nalçik,2005.
____________________________
Kaynak: Kafkasfederasyonu.org
Khardenğuşş Zıramukh'un yaşamındaki değişik bölümleri, birde 90. doğum günü kutlamalarında "Adığe Psatle"nin kendisiyle yapmış olduğu söyleşi ile tanıyalım.

Адыгэ Псалъэ -И ныбжьыр илъэс 90 ирикъуащ адыгэ IуэрыIуатэм и тхьэмадэ, ди лъэпкъым и тхыдэр, щэнхабзэр джынымкIэ, уэрэдыжьхэмрэ хъыбарыжьхэмрэ зэхуэхьэсыжынымкIэ, ахэр хъумэнымкIэ, зэрыхуэфащэкIэ зэгъэпэщыжауэ цIы­хубэм я пащхьэ илъхьэнымкIэ IуэхугъуэфI куэд зэфIэзыха КъардэнгъущI Зырамыку. Ди лъэпкъэгъуу дэнэкIи щыпсэухэм къыддагъэлъапIэ «дыщэ пхъуантэм» и IункIыбзэIухыр зыIэщIэлъ Зырамыку и махуэр, псори щыгъуазэщ а цIыху къэмылэнджэжым и Iэужьхэм. Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ институтым зэман кIыхькIэ псэемыблэжу щылэжьа Зырамыку и къэхутэныгъэхэм пщIэ ин ягъуэтащ. Ар КъБР-м и цIыхубэ артистщ, КъБР-м, АР-м гъуазджэмкIэ, щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэщ, КъБР-м и Совет нэхъыщхьэм и Президиумым и ЩIыхь тхылъыр тIэунейрэ къыхуагъэфэщащ, Къандур Изэт и саугъэтым и лауреатщ.

А цIыху щэджащэм и гъащIэмрэ и лэжьыгъэ купщIафIэхэмрэ куэд щыгъуазэщ, ар щIэрыщIэу фэдгъэцIыхужынуи яужь диткъым, а ди лъэпкъ тхыдэм, щэнхабзэм, гъуазджэм епхауэ къэгъуэгурыкIуэ щIэныгъэлI щыпкъэм и гъащIэм зэ дриплъэжмэ, тфIэтэмэму, и махуэшхуэм ирихьэлIэу абы упщIэ зыбжанэкIэ зыхуэдгъэзащ.



Adığe Psatle - Adığe tarihinin ve kültürünün araştırılmasında, adığe sözlü edebiyatının derlenmesinde, onların korunması ve halkımıza sunulmasında çok büyük çalışmaları olan Khardenğuşş Zıramuku 90. yaşını doldurdu. Dünyanın her yerinde yaşayan Adığe'ler, "altın sandığın" anahtarını elinde bulunduran, çalışkan, yorulmak bilmeyen bu büyük insanın değerinin bilinciyle doğum gününü kutluyorlar.

Zıramuku'un K.B.Cumhuriyeti Bilim-Araştırma Enstitüsü'nde uzun yıllar yapmış olduğu araştırmaları çok büyük değer kazandı. O, K.B.C.'nin değerli tiyatro oyuncusu, K.B.C. ve A.C.'nde sanatsal ve kültürel çalışmalarda saygın olan biri, iki kez sovyet prezidyumunun onur belgesi ve Kandur İzet (Kandur Muhittin'in babası. k.v.) ödülünün sahibidir.

İnsanların çoğu bu büyük insanın hayatından, çalışmalarından haberdardır, biz onu yeniden tanıtmaya çalışmıyoruz, ancak halkının tarihiyle, kültürüyle, sanatıyla ilgili büyük çalışmaları olan bu gerçek bilim insanının 90. doğum gününde yaşamına bir kez daha göz atmak amacıyla kendisine bir kaç soru sorduk.



Адыгэ Псалъэ - Зырамыку, уи гъащIэ купщIафIэр адыгэу зызылъытэж дэтхэнэм и дежкIи щапхъэщ, сыту жыпIэмэ лъэпкъым ухуэлажьэ зэпыту, абы и егъэфIэкIуэныгъэм ухущIэкъуу ибохьэкI. Зэрыадыгэу дызэрыгушхуэ хъугъуэ­фIыгъуэ нэхъыщхьэхэм ящыщщ псоми бдэдгъэлъапIэ уи илъэс 90-р. Уи гъащIэ гъуэгуанэм ущриплъэжкIэ, абы и сыт хуэдэ пычыгъуэхэра нобэ уигу къыд­ридзеижыр?



Къэрдэнгъущl Зырамыку - Илъэс 90-р - ар цIыху гъащIэм и дежкIэ мащIэкъым. СызоплъэкIыжри согупсыс: «Сыту пIэрэ а илъэсхэм къриубыдэу си лъэпкъым, си лъахэм, цIыхухэм сэбэп яхуэхъуну злэжьыфар? Псори зыхузэфIэкI щыIэкъым, ауэ сызыпэрыта IэнатIэм щызлэжьыфыну сыт къэнар?..» IуэрыIуа­тэ и лъэныкъуэкIэ сэ куэд къы­зэхъулIауэ куэд къэмынауэ къысщо­хъуж, сыту жыпIэмэ лъэп­къым и зыужьыныгъэм хуэ­гъэпса си илъэсхэрщ нобэм сыкъэзы­хьэсар, згъэвыну Тхьэшхуэм къысхуиуха гугъуехь­хэмрэ ­гуауэхэмрэ са­къелу.

ГъащIэр Iыхьэ куэду зэхэухуэна къэхъугъэщ. Абы хэтщ гур щыз зыщI, дэрэжэгъуэрэ гукъыдэжрэ къозыт Iуэху­гъуэ­хэри, уи лъэр щIэзыуд, афIэ­кIа умыпсэужыфыну къып­щызыгъэхъу лъэхъэнэхэри. Сабиигъуэ тынш сиIауэ схужыIэнукъым. Сэ сыкъалъхуну си адэ-анэм ягу къыщы­кIыжар езыхэр жьыхуегъэзэкI хъуа нэужьщ. Си анэм быни 8 къилъхури тIысыжат. Абы иужькIэ илъэси 6 дэкIри сэ ду­нейм сыкъытехьащ. Нэ­хъыжьхэм мызэ-мытIэу жаIэжу зэхэсхат абы теухуа мы хъыбар цIыкIур. Си шыпхъу нэхъыжь Хьэвэ джэгум хэту «дэлъху цIыкIу къыпхуалъ­хуащ» щыжраIам, гъуэгыу къыщIэпхъуэжри унэм къэ­кIуэ­жауэ щытащ. ЗэрыжаIэ­жымкIэ, Хьэвэ хъыджэбз дахэу, Iущу щытащ, ауэ абы щы­гъуэм щIэгъар зыми къагу­ры­Iуауэ щытакъым: гуфIэщат хьэ­мэрэ и жагъуащэ хъуат дэлъху нэхъыщIэ къызэры­хуалъхуар. Сэ езым Хьэвэ сщIэ­жыркъым. Абы и закъуэ­къым - си адэ ПIатIури, си къуэш нэхъыжьхэу Мухьэжыррэ Исуфри. Сэ мазих фIэкIа сымыхъуауэ Къатхъэн Назир и дзэм хэт си къуэш нэхъыжь Мышэ, хуабэ уз къеуэлIауэ, жэщу шыплIэкIэ ди деж къахьыжауэ щытащ. Ди уна­гъуэм ис псори а узыфэ емынэм зэтрицIалэри, лъэрыщIыкIыу пIэм хэгъуэлъхьат. Зы тхьэмахуэм и кIуэцIкIэ ди унэм хьэди 4 ирахауэ щытащ. Уз бзаджэм бынунагъуэшхуэм ди адэр тщхьэщичащ, Iэрамэу зэхэт удз гъэгъам хэIэбэу нэхъ дахэ дыдэр къызэрыхачым ещхьу, зи ишэгъуэ пщащэ Хьэвэ тхичащ, зи щIалэгъуэхэу, дунейр зи щIэщыгъуэхэу Мухьэжыррэ Исуфри здихьри тхэкIыжащ...

Зэманыр цIыхум еплъыр­къым - езым зыхуейр ещIэ. Узым имыхьу къелахэр дыпсэун хуейти, гъащIэм адэкIэ пытщащ. Узыр къытхэзыхьа Мышэ хъужри, Къатхъэным и дзэм хыхьэжащ. Ди анэмрэ цIыхухъу нэхъыжьу унэм къина си къуэш Муридрэ нэ­хъы­щIэхэу Чэниуат, Мухьэмэд, Бэчмырзэ, сэ ди ныбэ мыны­къуэу, дил къимыщу дызэра­гъэпсэуным яужь итащ. Хуэмурэ дунейри нэхъыфI хъужащ. Си шыпхъур унагъуэ ихьащ, си къуэшхэм IэщIагъэ, щIэныгъэ зрагъэгъуэтащ. Налшык ЛУГ-м щеджауэ къэзы­гъэзэжа Мурид къуажэ советым и председателу ягъэуващ. Адрейхэми ящIэн, яшхын ­ягъуэту псэу хъуащ. Быным я нэхъыщIэ сэ Бэчмырзэ сыдэIэпыкъуурэ унагъуэ мэкъумэшыр къетхьэлIэрт. ЩывэкIэ - сышауэт, зыщигъэпсэхукIэ - сышыхъуэт. Бэчмырзэ зэпымыууэ уэрэд жиIэрт. Апхуэдиз уэрэд щызригъэщIари сщIэр­тэкъым, ауэ ахэр зыкъэмынэ си гум къинащ сэ.

Псори дахэт, гъэщIэгъуэнт, гуфIэгъуэт си дежкIэ, арщхьэкIэ илъэс 11 фIэкIа сы­мы­­хъуауэ дуней нэхур къыстеун­кIыфIащ - си анэ дахэр дунейм ехыжащ. Ар къыщы­хъуар 1929 гъэм и дыгъэгъазэрт. Мурид абы щыгъуэм Налшык щыпсэурт, сельхозснабым и унафэщIу лажьэрт. Си анэ тхьэмыщкIэм и дауэдапщэр зэрызэфIэкIыу, абы къалэм сишащ. Куэд дэмыкIыуи езыр щеджауэ щыта ЛУГ-м и студент сыхъуащ. Абы зы илъэскIэ сыщыIэри итIанэ къуажэм сашэжащ, абы дэт школми илъэси 6-кIэ сыщеджэжащ. ИужькIэ учетчикыу колхозым щылэжьэн щIэздзащ.



Adığe Psatle - Zıramuku, yaşamınızın özü kendisini Adığe olarak bilen her bir insan için örnektir, çünkü durmaksızın halkınız için çalışarak, halkınızın gelişmesini arzulayarak hayatınızı idame ettiriyorsunuz. 90. doğum gününüz adığe halkı olarak gurur duyduğumuz en önemli günlerden biridir. Geriye dönüp yaşamınıza baktığınızda, onun içerisinde hangi bölümleri daha çok anımsıyorsunuz?



Khardenğuşş Zıramuku - 90 yıl insan yaşamı için az değildir. Dönüp düşünüyorum: "o yıllar içerisinde halkım, yurdum için insanlara faydası olabilecek neler yapabildim? Her şeyi yapabilen yoktur fakat çalıştığım alanlarda yapabileceğim neler kaldı?" Sözlü edebiyatın derlenmesinde başarılı olduğumu, fazla bir şeyin kalmadığını sanıyorum. Allah'ın bana lutfettiği bir çok acı ve çilelere rağmen bu güne ulaşmamda etken olan da, halkımın gelişmesine yönelik olan çalışmalarım olsa gerek.

Yaşam bir yığın bölümlerden örülen oluşumdur. Onun içerisinde; yüreğinin dolduğu, dermanının kesildiği, canının sıkıldığı, hayatı yaşanmaz sandığın anlar da (psikolojik olarak bittiğin anlar) bulunmaktadır. Çocukluğumun çok iyi, rahat geçtiğini söyleyemem. Sekiz çocuk sahibi annem - babam, 6 sene de ara verdikten ve belirli bir yaştan sonra beni dünyaya getirdiler. Büyüklerimin bir kaç kez anlattıklarını anımsıyorum, ablam Have düğündeyken "erkek kardeşin oldu" haberi kendisine verilince ağlayarak düğünü terkedip eve gelmiş. Anlatılanlara göre Have güzel ve akıllı biriymiş, ancak onun neden ağladığını sevinçtenmi, üzüntüdenmi kimse anlayamamış. Ben ablam Have'yi hatırlamıyorum, sırf onu değil babam Ppattura'yı, ağabeylerim Muhajır ve Yisuf'u da hatırlamıyorum.

Ben 6 aylık iken, Khatxhen Nazir'in (Khatxhen Nazir; Sovyetler Birliği kurulurken „Şeriat Ordusu" ismiyle kurmuş olduğu ordusuyla bolşeviklerle birlikte savaşan biridir. k.v.) ordusundaki ağabeyim Mişe'yi gece yarısı hasta olarak eve getirmişler.Aileye bulaşan bu hastalık babamı, ablamı ve iki ağabeyimi götürmüş, bir hafta içerisinde 4 ceset çıkarmışlar evimizden.

Hayat insanın istediğini değil, kendi istediğini yapıyor. Hastalıktan kurtulanlar yaşamak zorundaydık, hayata sarıldık. Hastalığı eve taşıyan Mişe iyileşti ve tekrar Khatxhen'in ordusuna katıldı. Annem ve ağabeyim Murid; yaşca küçük olan Çenivat, Muhamed, Beçmırze ve benim aç-susuz, çıplak kalmadan yaşamamız için uğraştılar. Yavaş yavaş şartlar düzeldi. Ablam evlendi, ağabeylerim de meslek edindiler. Nalçik'te Lenin'in adını taşıyan devlet okulunda okuyup dönen ağabeyim Murid köy sovyetinin başkanı (muhtar) oldu, diğerleri de geçimlerini temin edecek duruma geldiler. Evin en küçüğü olarak ben, Beçmırze'nin yardımcısı olarak çiftçilik yaptım, Beçmırze çift sürerken at sürücüsü, molla verip dinlenirken de at bakıcısı oldum. Beçmırze çalışırken durmadan şarkı söylerdi, o kadar şarkıyı nereden öğrenmişti onuda bilmiyordum fakat hepsi güzeldi ve hafızamda kalıyordu. Bunlar benim için güzel ve enteresan olan şeylerdi ancak 11 yaşındayken hayatım karardı, annem vefat etti. Bu olay 1929 senesinin aralık ayında olmuştu. Murid o zamanlar Nalçik'te solhoz başkanı olarak çalışıyordu, annemin cenaze töreni bittikten sonra beni Nalçik'e götürdü. Fazla zaman geçmeden kendisinin de okuduğu okula yazdırdı, 1 sene orada okuduktan sonra tekrar köye götürdüler ve köy okulunda 6 sene okudum. Okuldan sonra kolhozda sayman olarak çalışmaya başladım.



Адыгэ Псалъэ - Зырамыку, колхозхэт щIалэ ныбжьыщIэр Станиславским и цIэр зэрихьэу Москва дэт ГИТИС-м узэрыщIэтIыс­хьамрэ студент илъэсхэр зэрепхьэкIамрэ яфIэхьэлэмэт хъунут «Адыгэ псалъэм» и щIэджыкIакIуэхэм.



Къэрдэнгъущl Зырамыку - 1935 гъэм республикэм IуэхукIэ къэкIуауэ щытащ артист цIэрыIуэ Ефремовыр зи пашэ хьэщIэ гуп. Абыхэм я къалэнт театр гъуазджэм хурагъэджэну зэчий зыбгъэдэлъ адыгэ, балъкъэр щIалэгъуа­лэ къуажэхэм къыщыхахыу Москва яшэну. Шортэн Аскэрбий и гъусэу ахэр Псыгуэнсу ныщыкIуэм, парткому къуажэм нэзыгъэзэжа си къуэш Мурид еплъыныгъэхэм сригъашэри хьэщIэхэм я пащхьэ сригъэуващ. «Уэрэд пщIэ­мэ, зы къыджеIэт», - жиIэри зы­къысхуигъэзат Шортэным. Iуэхур зыIутыр сымыщIэми, сэ сфIэфI дыдэу абыхэм яжесIащ «Нэкъуэлэн» уэрэдыр. Ар си къуэшым жиIэу куэдрэ зэхэсхауэ фIы дыдэу сщIэрт. Гурэ псэкIэ сызытхьэкъу уэрэдыр жыIэн суха нэужь, ахэр къызэупщIащ Москва сыкIуэу артист IэщIагъэм сыхуеджэну сыхуейрэ сыхуэмейрэ. Дауи, сыхуейт. Апхуэдэу Театр гъуаз­джэмкIэ къэрал институтым и студент сыхъуауэ щытащ.

ПцIы хэмылъу, япэ илъэсхэр хуабжьу къыстехьэлъащ. Адыгэ гупу Москва дыкIуар цIыху 33-рэ дыхъурти, сэ нэхъ щIэныгъэншэрэ нэхъ щIалэрэ яхэттэкъым. Сэ къэзухар класси 6 къудейт, си гъусэхэр псори щIэныгъэ зиIэ, тех­никум къэзыуха, егъэджа­кIуэу е нэгъуэщI IэщIагъэхэм ирилэжьахэу апхуэдэхэт. Ауэ си псэм фIэфI IэщIагъэр зэз­гъэгъуэтыным сыхуэерыщти, япэ курсым абыхэм сакIэ­лъе­Iащ, етIуанэм салъэщIыхьащ, ещанэм сатекIуащ. Иужьрей илъэситIым Сталиным и цIэ­кIэ щыIэ стипендиер къысхуагъэфащэри, ар къэсхьу се­джащ. СощIэж: а илъэсхэм ди егъэджакIуэу щыта Рахманиновэ Ольгэ мызэ-мытIэу къызжиIащ ГИТИС-р къэз­гъанэу Чайковскэм и цIэр зэрихьэу Москва дэт къэрал консерваторием си еджэным щыпысщэну. «Зырамыку, уэ макъ дахэ уиIэщ, узыхуеджэн хуейри уэрэджыIакIуэ IэщIа­гъэращ. Консерваторием экзаменыншэу укъащтэнущ. Абы кIуэ», - тригъэчыны­хьырт абы. АрщхьэкIэ сытегушхуауэ щытакъым икIи сыхущIегъуэжакъым. Адыгэ уэрэдыр консерваторие къэ­бухакIэ нэхъ лейуэ пхужыIэ­ну­къым. Абы къэгъэшыпIэ Iэджэ иIэщ, абы хэт псалъэхэр зэми дыбошей, зэми ибошэх, ар псэкIэ зыхэпщIэн ­хуейуэ аращ. Ди уэрэдыжьхэр - ахэр ди тхыдэщ, ди блэ­кIарщ, ди нобэрщ. Лъэпкъым и псэр, и бэуэкIэр, псэукIэр умы­щIэмэ, ахэр екIуу пхужыIэнукъым. Арати, «нотэ», «макъамэ грамотэ» жыхуаIэ­хэр сымыщIэу сыкъэнащ.

Сыщеджэ илъэсхэм стхауэ щы­­тащ япэ адыгэ драмэ «Къанщобийрэ Гуащэгъа­гъ­рэ». 1940 гъэм диплом плъы­жь­­кIэ­ГИТИС-р къэзухри ди щIы­на­лъэм сыкъэкIуэжа ­нэ­ужь, къэбэрдей труппэм ди Iупхъуэр абыкIэ къызэIутхауэ щытащ.



Adığe Psatle - Zıramuku, kolhozda çalışan bir genç olarak, Moskovadaki Stanislavski'nin ismini taşıyan okula nasıl başladığın, öğrencilik yıllarının nasıl geçtiği "Adığe Psatle" okuyucuları için ilginç olacaktır, anlatırmısın.



Khardenğuşş Zıramuku - Cumhuriyetimize 1935 yılında meşhur tiyatro sanatçısı Yefromov'un öncülüğünde bir grup gelmişti. Onlar, tiyatro eğitimi aldırmak için zeki Adığe ve Balkar çocuklarını köylerden seçip Moskova'ya götürmek için görevlendirilmişlerdi. Parti görevlisi olarak köye denen ağabeyim Murid, çocuklara bakmaya, seçmeye Şorten Askerbiy ile birlikte köyümüz Psıguensu'ya gelen misafirlerin yanına beni çağırttırdı ve onların önüne dikti. "Şarkı biliyorsan bir tane söyle" demişti bana Şorten. Olayın nedenini bilmediğim halde içimden gelerek "Nekhuelen" şarkısını okudum onlara. Ağabeyim bu şarkıyı okurken çok dinlediğim için iyi biliyordum. Şarkıyı okuyup bitirdikten sonra tiyatro eğitimi almak için Moskova'ya gitmeyi isteyip, istemediğimi sordular bana. Elbetteki istiyordum. İşte böylece Devlet Enstitüsü tiyatro bölümü öğrencisi olmuştum.

Yalan söylemeyecek olursam, ilk yıllarda bayağı zorlandığımı söylemem gerek. Adığe olarak Moskova'ya giden grup 33 kişiden oluşuyordu. Onların içerisinde en eğitimsiz ve genç olanı bendim. Ben sadece 6 yıllık köy okulunu bitirmiştim, onlar ise teknik dalda eğitim almışlar yada öğretmen okulunu bitirmişler, bir yerlerde çalışmışlar tecrübe sahibi insanlardı. Ancak ben başladığım eğitimi almakta çok istekli olduğum için, birinci sömestirde onların peşinden gittim, ikinci sömestirde onları yakalamaya çalıştım, üçüncü sömestirde onları geçtim. Başarılı olduğum için Stalin'in adına verilen burs layık görüldü ve son iki seneyi bu bursu alarak okudum. Hatırlıyorum, o yıllarda öğretmenlerimden Rahmaninova Olga benim Devlet Enstitüsü'nü bırakıp Çaykovske'nin ismini taşıyan Devlet Konsevatuvarı'na gidip orada eğitim almam gerektiğini bir kaç kez söylemişti. "Zıramukh, senin sesin güzel, sen Konservatuar eğitimi alman gerekiyor, sınava tabi olmadan alacaklar seni, git oraya" demişti o. Ancak ben üzerinde durmadım, pişmanda değilim. Adığe şarkılarını Konservatuar eğitimi almış olmakla daha iyi, daha güzel okuyabileceğini sanmıyorum. Adığe şarkılarındaki seslerin farklı çekimleri var, onları güzel okuyabilmek için, onları içten gelerek, içtenlikle algılaman gerekiyor. Eski Adığe şarkıları; onlar bizim tarihimiz, geçmişimiz, bu günümüzdür. Halkın kültürünü, yaşam tarzını bilmediğin zaman onları olması gerektiği gibi okuyamıyorsun. Böyle düşündüğüm için de nota eğitimi almadım.

Öğrencilik yıllarımda ilk kez Adığe dramı "Khanşobi ile Guaşeğağ"ı yazdım. 1940 yılında Devlet Tiyatro Enstitüsü'nü kırmızı diplomayla (kırmızı diploma Sovyetler döneminde en kaliteli diplomadır. k.v.) bitirip memleketime döndüğümde, Kaberdey grubumuzun tiyatro perdesini "Khanşobi ile Guaşeğağ" parçası ile açmıştık.



Адыгэ Псалъэ - Илъэси 5-кIэ Москва ще­джэу къэзыгъэзэжа артист гупым зэфIэкIрэ щIэныгъэу вбгъэдэлъыр къэвгъэлъэ­гъуэ­­ну фыхунэмыс щIыкIэ Хэку зауэшхуэр къэхъеящ. А лы­гъей илъэсхэми гузэвэ­гъуэ мымащIэ, гугъуехь куэд пшэчащ, Зырамыку. Апхуэдэхэщ бийм фыкъыщиухъуреихьу псэзэпылъхьэпIэм фыкъы­щикIыжари, нэмыцэ гъэрэщым ущихуам лIыгъэ пхэлъу укъы­зэрыщIэпхъуэжыфари, абы иужькIэ «кхъузанэ» псоми ущIа­гъэкIыу фочыр дзыхь къыпхуащIыжу фронтым узэрагъэкIуэжари, Хэкур бий бзаджэм щыпхъумэу уIэгъэ хьэлъэ узэрыхъуари, нэгъуэщIхэри. Апхуэдиз гу­гъуехь зи псэм телъа уэ пхузэфIэкIащ лъэ быдэкIэ лъэпкъ гъуазджэм ухэувэжын, абы фIыгъуэ куэд къыхуэпхьын.



Къэрдэнгъущl Зырамыку - Хэку зауэшхуэм и илъэсхэр мыкIуэдыжын уIэгъэу си гум телъхэм ящыщщ. Ахэр куэд мэхъу, апхуэдиз гузэвэгъуэ си псэм тезыгъэлъа а илъэсхэр адэкIэ си нэгу щIэ­кIахэм ящыщу нэхъ шэчыгъуа­фIэхэм яхызобжэ...

Зауэ нэужьым си унагъуэ сыкъихьэжащ. Сэ абы къыщызэжьэрт си щхьэгъусэ Зу­лъихъанрэ ди щIалэ цIыкIу Николайрэ. Зулъихъан сэрэ Москва дыщызэдеджауэ ари артистт. Лъэпощхьэпо зыбжанэ къызэднэкIа нэужь, театрым лэжьэн щыщIэд­дзэ­жащ. АрщхьэкIэ абы куэдрэ сыщыIакъым. Си щхьэгъусэр сымаджэ хъуащ, ар дунейм ехыжа нэужь, 1949 гъэм театрым сыкъыхэкIри, Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым сыкIуауэ щытащ. Абы и пэкIэ адыгэ IуэрыIуатэр зэхуэзы­хьэсыну экспедицэм сыхэтащ. Ди щIыналъэм и зы къуажи жыли къэдмыгъанэу къызэ­хэт­кIухьри цIыхубэ IуэрыIуа­тэм ехьэлIа материал куэд къетхьэлIауэ щытащ. Апхуэдэу адыгэ IуэрыIуатэм куууэ сыхыхьащ. АдэкIэ си гъащIэр псори абы и зэхуэхьэсынымрэ джынымрэ теухуауэ сыпсэуащ.

Сызыпэрыхьа IэнатIэр сфIэхьэлэмэту, абы пыщIа псоми сыдахьэхыу илъэс куэдкIэ сыщылэжьащ институтым. Хуабжьу сыгурыхуэти, зэ нэхъ мыхъуми зэхэсха уэрэдыр е хъыбарыр си гум къинэрт. Ахэр стхыжырт, зэхэздзырт, зджырт, тхылъу къыдэзгъэкIыжырт. Апхуэдэ IуэхухэмкIэ щIэгъэкъуэн къысхуэхъуауэ щытащ Лъостэн Владимир. Институтым и уна­фэщIу щыщыта илъэсхэм абы и фIыгъэкIэ Бэрэгъун Владимир сэрэ дызэгъусэу адыгэ уэрэдыжьхэр зэрыт тхы­лъышхуэ къыдэдгъэкIауэ щытащ. Апхуэдэ лэжьыгъэм иужькIи пысщащ. Ди щIыпIэм къыщысхудагъэкIын щамыди къэхъуащ. Абы щыгъуэм Адыгейм щыщ ди къуэшхэр сэбэп къысхуэхъури абы къыщы­дэзгъэкIауэ щытащ адыгэ уэрэдыжьхэмрэ макъамэхэмрэ зэрыт тхылъхэр. Апхуэдэу нарт эпосыр зэхуэхьэсыжынми селэжьащ.

А лэжьыгъэхэм къадэкIуэу си щIэныгъэми хэзгъэхъуащ. 1952-1956 гъэхэм Къэбэрдей пединститутым филологием­кIэ и къудамэр къэзухыжащ. Лэжьыгъэм хузиIэ гукъыдэжымрэ щIэныгъэмрэ зы сщIы­ри ехъулIэныгъэфIхэр къыс­хуихьауэ щытащ. Апхуэдэу 1957 гъэм, Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 зэрырикъур щагъэлъапIэ ­илъэсым, радиом щрагъэ­кIуэкI зэпеуэхэм ящыщ зым уэрэд жыIэнымкIэ япэ увыпIэр къыщысхьауэ щытащ. «Сэрмахуэ», «Нартыжь уэрэд» жыхуи­Iэхэр апхуэдизу цIыхухэм ягу нэсат

Etiketler:
ünlü folklor ve kültür adamı sanatçı kardanguş zıramuk vefat etti