Çerkes ulus bilinci, dili ve kültürü üzerine yaptığınız çalışmalardan bahseder misiniz?

Адыгэ лъэпкъ 1уэхухэм теухуауэ къэблэжьахэм и гугъу къытхуэпщ1ыфыну?

Fiili olarak fazla çalışma yapmış biri değilim. Yine de üniversiteyle birlikte başladım diyebilirim. Ankara Kuzey Kafkasya Kültür Derneği'nde, 1984 sonrası, tiyatro komisyonunda (tiyatro kolu kurmak yasaktı) ve Kafdağı dergisi yayın kurulunda yer aldım. 1992'de yayın dili ''Türkçe-Çerkesce" olarak Ankara Valiliği'nden izin almayı başaran Marje dergisinin ikinci sayısından itibaren yayın yönetmenliğini üstlendim. Marje dergisi, Çerkeslerin Türkiye diaspora tarihinde ömrü kısa ama çok ses getiren bir dergisi olarak yerini almıştır. Özellikle Abhazya işgale uğradığında, yayınlarının yanı sıra, Marje grubu, Türkiye'de işgale verilen tepkilerde güçlü bir ses olarak yerini almıştır. Genç yaşta kaybettiğimiz derginin sahibi Sönmez BAYKAN'ı bu vesile ile burada minnetle anıyorum. Bunların dışında, Kafkas Dernekleri Federasyonu'nun organize ettiği Anadil Eğitimcilerinin Eğitimi kursuna Ankara Kafkas Derneği öğretmen adayı olarak katıldım. Ankara Kafkas Derneği'nde Adıgece'nin Kaberdey dialektiyle üç yıl kurs eğitmenliği yaptım. Ayrıca bu üç yıllık dönemde KAFFED'in yayın organı NART Dergisi yayın kurulunda bulundum. Şu an herhangi bir kurumsal etkinlik içinde değilim. Çok sık olmamakla birlikte Türkçe ve Adıgece olarak, internet ortamında düşüncelerimi paylaşıyorum.

Лъэпкъ 1уэхум теухуауэ злэжьауэ, жып1эхъуныу гъащ1эгъэныщэ щы1экъым. Щхьэ щытхъужыныри Адыгагъэм къек1уу щыткъым. Ит1ани, упщ1эм упэмыджэжыныри емык1ущ. Унивэрситетым щыщ1эздза лъэхъанхэм хуозэ лъэпкъ 1ухухэми хэлэжьыхьын зэрыхуейр къыщызгуры1уар. Анкарэ Ищхъэрэ Къавкъаз Хасэм, 1984м (минрэ щибгъурэ ищ1рэ пл1ы) щыщ1эдзауэ, хасэм щырагъэк1уэк1а лэжьыгъэхэм сыхэтащ. Тийатро гупымрэ Кафдагъы зиц1э журналыр къыдэзыгъэк1 гупымрэ садэлэжьащ. Минрэ щибгъурэ бгъущ1рэ т1ум Тыркубзэрэ Адыгэбзэрэк1э дыщытхэн хуитыныгъэ ди1эу Маржэ журналым, и етуанэ къыдэк1ыгъэм щыщ1идзэу и атащхьэ дирэкторыу сыщылэжьащ. Гурзинхэр. Абхъазым къышебэна лъэхъэным, Маржэм и тхыгъэхэм ямызакъуэу Маржэм щылажьэ щ1алэ гупым, Тыркум ис Щэрджэсхем, ирагъэк1уэк1а организацэхэм фы дыдэу я гуащ1э халхъащ. Маржэм и гъащ1эр к1эщ1ами. И щытык1эмрэ жи1ахэмрэ иджыри ц1ыхухэм ягу къок1ыж. Маржэр къыдэзыгъэк гупым и тхьэмадэу ди япэ ита, зи гъащ1эр к1эщ1 тф1ащыу т1эщ1аха Туркъэу Сонмэз Байкан тхьэмыщк1эр, фыгъэк1э сигу къызогъэк1ыж. Ар лъэпкъым и л1ыхъужьыу псэуащ.

Къавкъаз Хасэхэм и Хасащхьэм (фэдэрацэ) зэхишэу Адыгэбзэмрэ Абэзэбзэмрэ егъэджак1уэ игъэсэныу Юро Сюзыр дэ1эпыкъуэгъу зыщищ1а лъэжыгъэм сыхэту, илъэсищк1э Анкара Къавказ Хасэм Адыгэбзэк1э гуп щезгъэджащ. А лъэхъэным КАФФЕДм къыдигъэк1 Нарт журналым и къыдэк1ыгъуэхэм садэ1эпыкъуащ. Нобэ дыкъыздэсам, лъэпкъ 1уэхухэм теухуауэ хасэхэм сыщылэжьэжкъым. Зэрысхузэфэк1к1э си анэдэлъхубзэмк1э тхылъ соджэ сотхэ. Лъэпкъ 1уэхум щ1эн хуеуэ и нэхъ 1уэху 1этащхьэр уибзэ ипщ1э пщ1эжынрауэ солъытэ. Интэрнэтым, иджыри зэзэмызэ Тыркубзэрэ Адыгэбзэрэк1э си гъащ1э еплъык1эхэр ц1ыхухэм ядызогуэш.

Türkiye kamuoyu gündemindeki Demokratik açılım hakkında neler düşünüyorsunuz?

Тыркум къыщыунэху демократизмэ 1уэхухэм уи еплъык1эр дауэ?

Şu an olan şeyin açılım mı, çalım mı olduğuna henüz karar verebilmiş değilim. Neden derseniz, başlangıçta niyet salt Kürtleri susturmak, onların gönlünü hoş tutmak amaçlı idi. Sanırım, sistem, diğer etnik halkları tamamen erittiğini ve kontrol edebildiğini düşündü. Bunda da çok haksız sayılmaz. Türkiye'de Kürtlerin dışındaki bütün halklar, kendi gerçeklikleri yerine erkin çizdiği kalıplar içinde olmayı tercih (!) etti. Araplarını başka Arapça yayınlardan korumak için, Kürtlerini başka Kürtçe yayınlardan korumak için kanal açan bir anlayış söz konusu. Bu biraz mevcut hükümetin, Kürtlerin, Arapların ve Alevilerin dışındaki her türlü etnik yapıya bir çalımı gibi geliyor bana. Eğer, gerçekte demokratik açılım amaçlansa, bütün düzenlemeler, fark gözetilmeksizin, bütün halklar için, etnik yapılar için düzenlenirdi diye düşünüyorum. Yine de karamsar olmak istemiyorum. Geleceğin daha güzel günlere gebe olduğuna inancımı sürdürüyorum.

Иджы къыздэсам ущыувыу узэплъэк1ыжмэ щхьэгъэпц1эж 1уэхущ плъагъур. Нэхъапэ Куртым зырагъэущэхуныу гугъэт мы 1уэхур къыщ1ежьар. Сызэреплъымк1э адрей лъэпкъхэм я лъэпкъ гъащ1эм зиужьыным теухуауэ, а лъэпкъхэр зыми хуэмейуэщ зэреплъар къэралыгъуэр. Мы еплъык1эрикъэралыгъуэм ищхьэм изылъхьэр, езым и бзэм и хабзэм и лъэпкъым зиужьыным хущ1эмыкъуу, и гъащ1эр к1ыф1ым къыхэзынэну, и бзэр, и лъэпкъыц1эр щызгъэгъупщэну гъащ1эеплъык1эр зызэрдищ1ращ. Арапхэр, Арапыбзэк1э къэпасалъэ тэлэвиднэм, Куртхэри апхуэдэу щихъумэн щхьэ а лъэпкъит1ым я бзэк1э тэлэвиднэ яхуу1уихащ. Дыкъысдэсам, куртхэмрэ Али и гъуэгуэгъхэм пэмыщ1, къэралыгъэм лъэпкъхэр ф1э1уэхуу щыткъым. Цыху хуэдэ псэук1э къахуихьын гъуэгу теувауэ щытымэ, нэхъапэ хэк1уэдэж лъэпкъхэр и пэ иригъэщын хуейт с и еплъык1эмк1э. Ит1ани, нэхъ махуэ дахэхэр къытпэплъэу согугъэ...

Çerkesliğin etnisite ve/veya diğer birleştirici unsurlarından bahseder misiniz? Çerkeslik ne demektir? Kimler Çerkesdir? Çerkes tanımlaması anavatan ve diasporada nasıl algılanıyor? Diasporadaki tanımlama sizce doğru bir tespit mi Ortak bir Çerkes ulus bilinci mevcut mu

Щэрдэсхэм/Адыгэхэм я зэкъуэтыныгъэр къахуэзыхьхэм и гугъу пщ1ыфын? Сыт Адыгагъэр? Хэт Щэрджэсыр? Хэкумрэ хамэ щ1ыналъэхэмрэ, шэрджэс жыхуа1эр зэтехуэрэ? Хамэ щ1ыналъэм шэрдэс псалъэм къырагъэубыдым уэрк1э зауэ? Шэрдэсхэм зэдэгъуэгурык1уэу лъэпкъ еплъык1э зэда1э?

"Kimler Çerkestir" sorunuza "insan olan herkes" diye cevap vereyim şakayla karışık. Zira, Çerkes atasözü, "Çerkeslik, insanlıktır" der.

"Çerkes" sözcüğünün, anavatanda ve diasporada farklı anlamlar yüklenmiş durumda olması, uzun zamandır sonu gelmeyen ve kolay kolay da gelmeyecek bir tartışmayı da beraberinde getirdi. Çerkes tanımlaması anavatanda Adıgeler için kullanılırken, SSCB döneminde Adıgelerin üç bölgeye ayırılarak ve bir bölgede olanlara Çerkes denmesi artı bir kargaşa daha yaratmıştır. Aynı olan üç bölgenin dilini, üç ayrı dilmiş gibi isimlendirme yoluna gidilerek yapay ayrışmalar körüklenmiştir. Özünde Çerkes eşittir Adige'dir. Diasporada bu adlandırma farklı bir boyut kazanmıştır. Zira, Kuzey Kafkasya'dan sürgün edilen halkların en büyük nufusunu Adıgelerin oluşturması ve tarihte de Adıgelere kendilerinin dışındakilerce Çerkes denmesinin bir yansıması olarak Kuzeyden gelen bütün halklar, Osmanlı topraklarında Çerkes adıyla kabul görmüştür.

"Хэт Шэрджэсыр" упщ1эм "Ц1ыхуу зызлъытэж псор" жыз1эу гушы1э т1эк1у игъусэу пэджэж естынщ. Адыгэ псалъэжь ди1эщ, "Адыгагъэр ц1ыхуугъэщ." жи1эу.

"Шэрджэс" псалъэм Хэкум къыщырагъэубыдымрэ Хамэ щ1ынапъэ къыщырагъэубыдымрэ зэрщхьэщык1ар, щыт щыгъуи ц1ыхухэр топсэлъыхь. Мыбы к1э игъуэтынуи сыгугъэкъым. "Шэрджэс" псалъэм, хэкум Адыгэ закъуэращ къырагъэубыдыу щтар. Совйэт Сюзым и лъэхъэным, Адыгэхэр ягъэтк1ун гугъэ ящ1ри "лъэпкъищу" зэбгъырадзащ Къэбэрдейр, Адыгейр, Шэрджэсыр жари. Къэрэшей-Шэрджэс рэспубликем щыпсэу Адыгэм къахуэнащ Шэрджэсыц1эр. Абы и закъуэкъым, лъэпкъищу зэбгырадза Адыгэм я бзэри щыуэ зэгуак1ащ. Адыгэбзэр зыбзэу щытти, бзищ ящащ. К1эщ1ыу жы1апхъэр мыращ: "Адыгэращ Шэрджэсри." Хэхэс Адыгэм я еплъык1эмрэ Хэкурыс Адыгэмрэ мы 1уэхум я еплъык1эр зэщхьэщок1. Зи хеку зэрагъэбгына Къавкъаз лъэпкъхэм нэхъыбэр зэры-Адыгэм щхьэ псори Шэрджэсык1эк1э зэрашащ.

Adıgeler başta olmak üzere Kuzey Kafkas kökenliler Türkiye'de çok kalabalık bir nüfusu teşkil etmekteler, bilinçli bir şekilde yerleştirilme sonucunda birbirlerine uzak yerleşim birimlerinde 55 vilayette yaşamaktalar fakat bu vilayetlerin hiçbirinde nüfusun çoğunluğunu oluşturmamaktalar. Genel kabul görmüş bir görüş vardır; asıl olan anavatanda sayısal çoğunluk olmak, siyasi irade ve ulus bilinci. Anavatana geri dönüş Kuzey Kafkas halklarının geleceği açısından ne derece önemlidir?

Адыгэхэр ипэ иту Къавкъаз лъэпкъхэр Тырку щ1ыналъэм къыщык1уахэм хэкъухьауэ зэрагъэт1ысам къыбгъэдэк1у дэнэ хэгъэгу щыпсэухэми щымащ1эхэщ. Лъэпкъ гъащ1эм, Адыгэ лъэпкъым и щы1эныр зэпхар хэку гъэзэжынращ зэпхар жа1эу епплъык1эр ядэпщтэрэ? Хэкужым гъэзэжыным, Къавкъаз лъэпкъхэм я лъэпкъ гъащ1э зиужынымк1э сыт къахуихьынур?

Soykırım ve sürgün sonrası Çerkeslerin iskan biçimi; başka belgeye bile gerek bırakmadan Osmanlı İmparatorluğu'nun bu sürgünde dolaylı yoldan da olsa payı olduğu gerçeğini gözler önüne seriyor. Arşivlerin yavaş yavaş açılmasıyla bu durumun yakın zamanda daha da net olarak belgeleneceğini düşünüyorum. Osmanlı, kendi emniyetini sağlamak adına setler çekerken, Kuzey Kafkasyalıların asimilasyonunu da hedeflemişti. Fakat Osmanlının buna ömrü yetmedi. Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra kesin çözüm (!) bulunarak hepimiz "ne mutlu..." olduk. Kuzey Kafkasyalıların konservative bir kültür yaşamaları, nüfusun köylere yerleştirilmiş olmasıyla mümkün olmuş ve kendileri, kültürel gelişimlerini sağlayamamış olmalarına rağmen mevcudu koruyabilmişlerdir. Bu halklar için dönüş elzemdir. Dönüş, yeniden var olmanın başlangıç noktasıdır. Dünyanın nasıl bir süreç yaşayacağını önceden bilmek çok olası değil fakat, süreç, bizim gibi küçük ve en önemlisi de haksızlığa uğramış masum halklara da bir takım fırsatlar verecektir. Önemli olan, o fırsatlar çıktığında kullanabilmek için donanımlı olmaktır. Bu da anavatanda nüfusla olur. Ulusal -kültürel değerleri koruyup geliştirmek için elinde argümanlara sahip olmakla olur. Bunun en önemlilerinden biri de elbette anadilini koruyabilmektir. Adıge atasözü, dilsiz halk ölü halkdır, der (Bzenşer, psenşeşş.).

Dönüşün, diasporada yok olmakla karşı karşıya gelmiş kitlelerin yanı sıra, anavatanda, sayıları az olan Çerkes nüfus için de elzemdir. Zira, orada da uygulanan politikalar ve doğal asimilasyon süreci, az nüfusu tehdit eder durumdadır.

Ди лъапсэ ирак1ынк1э гугъэ ящ1ыу къыдащ1ыл1а зауэм и к1эм хэкур дагъэбгына и ужь Къавкъаз лъэпкъхэм дунейм зэрытекъухьам ущеплъкэ, Урысхэмрэ Тыркухэмрэ ипэк1э зэрзэргуры1уар на1уэу къегъэлъагъуэ. Архивхэр на1уэ къащ1мэ мыхэр зэдык1э утыку къихуэнущ. Тырк къэралыгъуэм, езыр щызауэ щ1ып1эхэм зи хэку зырагъэбгынахэр ягъак1уэу зэрыщагъэзэуэрари на1уэщ. Дэнэк1э ущы1эми, узхагъэгъуэщэн, узхабжэн, ухагъэтк1ухьын политыкар щыболъагъу. Шэрджэсхэр нобэ къыздэсам я бзэ я хабзэм щыщ т1уэк1у я хъумэфамэ. Къуажэм къызэрыдэмык1аращ ар къахуэзыхьар. Мы лъэпкъхэмрэ, хэкум къина я лъэпкъуэгъхэмрэ я лъэпкъ гъащ1эм зиужьыным щхьэ я хэку ягъэзэжыу зэкъуэувэжын хуейщ. Мы 1уэхум пэмыщ1 хэк1ып1э иэкъым сэ сызэреплъымк1э. Къэралыгъэм. Псори зэхуишэсыу зы къалэ зэрыщимгъэпсэунури на1уэщ. Т1э, Гъазэжыныр мы лъэпкъхэм щ1эрыщ1эу я гъащэхэм и щ1эдзэжып1эщ. Гъэщ1эм зызэрихъуэжынур пщ1энукъым. Абы къыпхуихьыну ф1ыгъэхэм пэплъэу, хуэхьэзыру щытын хуейщ. Псодыдэм и 1уэху атащхьэр, уибзэ пхъумэжынращ, къэунэхуну гъэщ1эщ1эхэм уадэущыным щхьэ. Адыгэм "Бзэншэр, псэншэщ" щ1ыжа1эр мыращ.

Хэку гъэзэжыным, зыгъэзэжым и закъуэкъым, зыдигъэзэжынум къина и лъэпкъуэгъхэм я щы1эныгъэмк1и щхьэпэшхуэщ. Мыхъумэ ахэри бжыгъэк1э зэрымащ1эм щхьэ я бзэрэ я хабзэрэ яхъумэжыфынукъым. Псом и атащхьэр, хуитыныгъэ зи1эу дунейм дэгъуэгурык1уэ лъэпкъ щхьэ зэкъуэувэжын хуейщ.

Adığece hakkında bizi bilgilendirir misiniz? Diğer Kafkas dilleriyle akrabalık derecesi nedir?

Адыгэбзэм и гугъу къытхуэпщ1ыфын? Къавкъаз лъэпкъхэм я бзэхэм и 1ыхьлагъэр дауэ?

Kafkas dillerine ilişkin, söylenebilecek en önemli bilginin, Kafkasya'nın otokton halklarının, dillerinin de kendine özgü olduğu, var kabul edilen dil gruplarının hiç birine tabii olmadıkları ve Kafkas dil grubunu oluşturuyor olmalarıdır. Kuzey ve güney olarak ayrıldığını biliyoruz. Adıgece de Kafkas dillerinin kuzey kolu, Kuzeybatı dil grubunda yer alıyor. Akraba diller içinde en yakın olanlar, Abazaca ve artık konuşulmayan ve insanlık kültür tarihi için büyük bir kayıp olan Wubıxce. Umarım diğer Kafkas dillerinin ve bütün dünya dillerinin hiç birinin böyle bir sonu olmaz. Adıgece'nin dünya'nın en eski dillerinden biri olduğuna şüphe yok. Neredeyse doğadaki bütün sesleri barındıran bir yapısı vardır. Bu da dilin ne kadar eski olduğunu belgeleyen bir özellik. Ayrıca, dili oluşturan bütün seslerin ve harflerin tek başlarına anlam yükleniyor olması da dikkat çekici. Adıgece, yakın tarihte yazılı dil haline gelmeden önce, sözlü edebiyatı çok gelişkin bir dildir. Binlerce yıllık bir birikim, Adıge dilinde sözlü edebiyat ürünü olarak günümüze ulaşmıştır.

Къавкъаз лъэпкъхэм я бзэр Дунейм тет бзэхэм къэщхьэщык1у езыр зы гуп зэрыхъур псоми дощ1э. А лъэпкъхэр, а щ1ыналъэм и лъэпкъ пэжхэщ, я бзэри апхуэдэщ. Къавкъаз бзэ гупыр т1ууэ зэщхьэщок1. Адыгэбзэр Ищхъэрэ Къавкъаз бзэ гупым хэтщ. Абы и унэгъудыдэу щытхэр Абэзэбзэмрэ, нобэ дыкъыздэсам дунейм зи макъ щымы1уж убыхыбзэмрэщ. Тхьэм мыбы атк1э зыбзэ мыхуэдэ к1уэдыныгъэ къыримытк1э. Адыгэбзэр, дунейм тет бзэхэм и нэхъыжьдыдэхэм зэращыщым шэк1 телъкъым. Псэуныгъэм щызэхэпх макъ псор, адыгэбзэм и макъыу хыболъагъуэ. Мыбыи ар ижь ижьыжьлъандэрэ зэрыщы1эр къегъэлъагъуэ. Адыгэбзэм и макъ псом, и хъэрф псом и закъуэ къыбжи1эн и1эщ. Тхьыбзэу мыхъуми, псалэбзэу бей дыдэу гъащ1э езхьэк1уауэ зыбзэщ. Нобэм Адыгэбзэм къынихьэсыу ятхыжа лъэжьыгъэхэм ущыхэплъэк1э мыхэр жыуегъа1э.

Adığece'nin yazılı geçmişi hakkında bizi bilgilendirir misiniz?

Тхыбзэу адыгэбзэм и гугъу къытхуэпщ1мэ, сыт жып1эн?

Adıgelerin ilk olarak yazı diline geçmeleri 160 yıl öncesine uzanır. Tarihi belgelerin bize gösterdiğine göre ilk Adıgece kitap 14 Mart 1853'te çıkan Adıgece Sözlük'tür. Bu eseri yazan Adıge bilim adamı Bersey Wumar'dır. Aslında, konuyla ilk uğraşanlar; Hangeri Sultan, Negume Şora, Hatokşokue Kazi ve Tambi Pago gibi bilim insanlarıdır. Daha sonraları bunların çalışmaları Bersey Wumar tarafından devam ettirilmiştir. Onun yazdığı ilk Adıgece eser olan Adıgece Sözlük isimli kitabın o devir için büyük önemi vardı çünkü öncelikle ulusal bir dilin varlığı ve önemi anlaşılmış, dildeki çok zengin seslerin harfler ile ifadesi sağlanmıştır. 1917 Sovyet devriminden sonra, Adıgece Kiril harfleri ile ifade edilmeye başlandı ancak birkaç sene sonra Arap harflerine dönülmüş ve bu alfabe ile okullarda okutulmuştur. Daha sonra 1923'te Psihuabe'de yapılan geniş katılımlı bir toplantıda, Latin alfabesi kullanılmasına karar verilmiştir. Oluşturulan Latin alfabesi 1936 yılına kadar devam etti ve o tarihten itibaren Kiril alfabesine dönüldü. Dünya Çerkes Birliği 2003'teki toplantısında 14 Mart gününü Adıge dilinin bayramı olarak karalaştırılmış ve o tarihten itibaren kutlanmaktadır.

Адыгэм, сэ сщ1эуэ я тхыбзэм и къежьап1эр щэрэ хыщ1рэ илъэс ипэщ. Тхылъыу адыгэбзэк1э щытрадзар Гэтхэпэм 14, 1853(минрэ щийрэ тхущ!рэ щы) илъэсим Щ1эныгъэл1 Бэрсей Умар итха Адыгэбзэ псэлалъэращ. Абы ипэк1э тхыбзэм елэжьахэщ Хъанджэри Султан, Нэгумэ Шорэ, Хьэтэкъущокъуэ Къази, Тамбий Пагуэ хуэдэ щ1эныгъэл1хэр. Ахэм утыку къыралъхьа лъэжьыгъэхэр щ1эгъэкъуэгъу зыхуищри Бэрсей Умар и лъэжьыгъэр утыку къырилъхьащ. Абы итха тхылъым лъап1эдыдэт. Зы лъэпкъым и бзэк1э и пэдыдэ тырадза тхылъщ. Минрэ щибгъурэ пщык1ублым Совет Рэволуцэм и ужьк1э нэхъапэ Кирил алфавитк1э ятхащ Адыгэбзэр. Илъэсит щы блэк1а и ужь, Арап хьэрфхэм иритхэу щ1адзащ. Еджапэхэм Арап хьэрфк1э Адыгэбзэ щаджащ. Минрэ щибгъурэ т1ощ1рэ щы илъэсым, Псыхуабэ тхыбзэм теухуауэ зэ1ущэшхуэ щек1уэк1ри Латин хьэрфхэмк1э иритхэным щхьэ 1э къа1этащ. А лъэхъэным зытрагъува Латин Алфэвитыр минрэ щибгъурэ щэщ1рэ хы илэсым къэсыу зэрахьащ. А илэсым щыщ1эдзауэ Кирил хьэрфхэм тырагъэзэжри нобэм къэсыу иритхахэщ. Минит1рэ щым, Дунейпсо Адыгэ Хасэм Гатхэпэм и пщык1упл1ыр Адыгэбзэм и тхыпзэ махуэу гъэлъэп1эн хуеуэ хабзэу къащтауэ, а махуэр Адыгэхэм я махуэ лъап1эхэм ящыщщ.

Adığe dili ve kültürü adına Türkiye Cumhuriyetinden beklentileriniz nelerdir?

Адыгэхэм я бзэмрэ я щэнхабзэмрэ теухуауэ Тырку Рэспубликэм и щ1эн хуеуэ узэргугъэхэр сыт?

Beklentim, vatandaşı olarak, kendi gerçekliğimi yaşama şansı vermesidir kuşkusuz. Herkesin, ulusal -kültürel değerlerini yaşatma şansı bulduğu bir ülke sanırım dünyanın en zengin ülkesidir. Ben de Türkiye Cumhuriyeti'nin bu anlamda, dünyanın en zengin ülkelerinden biri olmasını istiyorum. Türkiye Cumhuriyeti Adıgece'nin, nüfus itibariyle en gelişmiş olarak konuşulan, yazılan, okunan ülke olması gerekirken en zavallısı durumunda olması korkunç bir durum. Bir dil, konuşulması için insanlara ihtiyaç duyar. O dilin sahiplerinin elinden bu şansı aldığınızda, kendilerini geliştirmesine olanak sunmadığınızda, o dili yok eden sorumlu durumuna düşersiniz. Maalesef, salt Adigece değil, ülkemizde onlarca dilin benzer akıbeti mevcut. Türkiye Cumhuriyeti, diller bahçesidir aslında. Bahçedeki çoğu dillerin ağzı bantlanmış bir halde. Elbette bu bantların çözülmesini istiyorum. Dünya'da en çok Adıge'nin yaşadığı bir ülkede; Adıgece'nin en çok geliştiği diaspora ülkesi olsun istiyorum.

Сыкъыщалъхьа хэгъэгум. Псом и пэ сэ сызыхущ1экъу, сызхуэхъуапсэ гъащ1эр зыгъэщ1энымк1э и 1энат1э илэжьыжын хуейщ. Зэлъэпкъуэгъухэр яку мамырыгъэ дэлъу зыхуей гъащ1эр щагъуэт зы хэгъэгу дунейм и нэхъ дахэдыщ сэрк1э. Сэри сыщыпсэу мы хэгъэгур нехъыф1 дыдэу щытыным сыхущ1окъ. Адыгэхэр нэхъыбэдыдэу щыпсэу мы хэгъэгум. Адыгэбзэр нэхъ тхьэмыщк1эдыдэу зэрыщытыр гуауэщ. Бзэм зиужьыным, хэмык1уэдэным щхьэ ц1ыхубэ хуэныкъуэщ. Ц1ыхухэм я бзэр къа1эщ1эфхрэ зевмыгъэужьмэ, а бзэр щ1эзыт1эну и ужь итхэм ящыщ фохъу. Зэрдижагъуэщи, Адыгэбзэм и закъуэкъым, мыхуэдэу зипсэ хуэкъу бзэ щыкуэдщ мы хэгъэгум. Бзэ жыг хадэщ и п1алъэ пщ1эмэ. Я жьэр зэтэдауэ зибзэ мыпсэлъэжыф хадэщ иджырк1э. Тырку къэралыгъуэм, Адыгэм и нэхъыбэр щыпсэу мы хэгъэгум Адыгэбзэми и макъ щы1ужын хуеуэщ сызэреплъыр.

Adıgece'nin Türkiye'de gelecek nesillere ulaştırılması konusunda ümitli misiniz? Türkiye'de Adığece adına yapılan çalışmalar yeterli mi Adığecenin Türkiye'deki geleceği adına ümit verici mi

Тыркум. Адыгэбзэр щ1эблэм егъэщ1энымк1э угугъэрэ? Адыгэбзэм теухуауэ ек1уэк1 лэжыгъэхэр ирикъурэ? Адыгэбзэр, Тыркум щыпсэуфынымк1э угугъэрэ?

Türkiye'de Adıgece'ye yönelik ciddi bir çaba olduğunu düşünmüyorum. Hatta, bu konuda Çerkeslerin de ciddi bir talepleri olduğu kanısında değilim. Bir düşünün, konuştuğumuzda 5 milyondan bahseden bir toplum ve temsil iddiasındaki örgütler (STK), yüzlerle ifade edilen derneklerinde sadece dans ediyor. Anne-baba çocuğuna dans etmek için izin verirken, dil ve dil ile üretilebilecek aktivitelerden uzak tutuyor. 70 yıllık süreçte oluşturulan korku kültürünün önemi büyük. Çerkesler, kendilerine ilişkin değerlere sahip çıkma, kendileri adına bir şey talep etme durumunda değiller maalesef. Anadilin, bir halkın, bir kültürün var olabilmesi için ne kadar yaşamsal öneme sahip olduğunun da çok fazla farkında olamadılar. Çünkü buna cesaretleri yoktu. Yine de son zamanlarda kafakol ilişkileri sayesinde de olsa, iki kent üniversitesinde Adıgece'nin gündeme alınması sevindirici. Bu da ancak, Türkiye'de Adıgece'nin arşivlenmesine katkı sağlayabilir. Bu konuda mevcut yapılardan farklı olarak, salt çalışma alanı anadil olan yapılar oluşturulmalı. Elbette, ülkede demokratik yapının yolculuğu da bu ülkede Adıgece'nin ömrünü belirleyecektir. Adıgece'nin Türkiye'de geleceğine ilişkin, umut var diyemiyorum.


Адыгэбзэм теухуауэ Тыркум щалэжьыу си ф1эщ хъукъым. Езы Адыгэхэри мыбы хуеищыу си гугъэкъым. Хуеууэ щытми иджыри мэщынэхэри утыку къихьэкъым. Зи бжыгъэр мэлуанитху хъууэ жи1эу зыщытхъуж зы лъэпкъым 1уаха хасэхэм къэфэн нэхъ 1уэху ямы1эу зэхэтщ жыз1эмэ езгъэлейкъым. Анэ адэхэм я бынхэр къафэ гупхэм къырашал1э щхьэ, бзэм теухуауэ зы лэжьыгъэ къыхагъахьэкъым. Мыр мы хуэдэу щ1эхуам щхьэусыгъуэ куэд и1эщ. Илъэс ищ1 лъандэрэ зэрагъащынам къехь ар. Сы Адыгэщ жып1эныр, Адыгэбзэк1э упсэлъэнракъым зи гугъу сщ1ыр? Анэдэлъхубзэр, лъэпкък1э упсэуным, зыпщ1эжыным, умк1уэдыжыным и къежьапэщ ауэ, Адыгэхэр мыхуэдэу еплъыфахэкъым. Нобэ дыкъысдэсам, унывэрситетит1ым Адыгэбзэм елэжьын гугъэ ящ1ауэ зэрыщытыр гуф1эгъуэщ. Ари зи сэбэп хъунур Адыгэбзэр Тыркум архивым щыщ1элъхьэнращ. Псом ипэр, Адыгэхэр и бзэ зэрагъэщ1эжыным хъыжьэу зыратынращ. Бзэ нэхъ 1уэху зымылэжь хасэхэр 1уахуу щытмэ, бзэм и гъащ1эр мы хэгъэгум нэхъ к1ыхь щыхъунщ. Ари, къэралыгъэм, лъэпкъ 1уэхухэмк1э утыку къырилхъэну хабзэхэм епхащ. К1эщ1у жыт1энщи, Адыгэбзэм мы хэгъэгум гъащ1э к1ыхь щи1экъым.

Adığecenin anavatandaki statüsü nedir? Neden bölünmüş bir şekilde yapılandırılmış? Mevcut statüsü sizce yeterli mi Yeterli değilse çözüm önerileriniz nelerdir?

Адыгэбзэм, хэкум и щытык1эр дауэ? Сыт щ1икъухьын щ1эхъуар? Нобэм Адыгэбзэм и щытык1эр уэрк1э ирыкъурэ? Иримыкъуу щытмэ дауэ зэрыхъун хуейр?

Anavatandaki Adıgece'nin durumu olması gereken düzeyde değil elbet. Genel olarak, olması gereken konumda olabilmesi için, Adıge halkının ve değerlerinin doğal gelişim şansı olması gerekirdi. Yine de SSCB de, Adıgece'nin yeniden bir alfabeye kavuşmasını ve bu dilde çok önemli bir literatürün oluşmasını göz ardı edemeyiz.

Bu gün gelinen noktada maalesef durum daha da kötüye gitmektedir. Bir dilin, yaşamın içinde anlam bulması ile ömrünün uzaması doğru orantılıdır. Başka türlüsü, sürekli korumak için özel önlemler almayı, çabalar vermeyi gerektirir. Ben Anavatanda da bu yönde çabalar verildiğini biliyorum. Edebiyatta hala Adıgece'nin üretim dili olması elbette sevindirici. Tiyatroların sergilenmesi, konserlerin veriliyor olması, çok sayıda müzisyen ve müzik gruplarının hala anadilde çabalarını sürdürmesinin yanı sıra, Adıge Dili ve Edebiyatı ile iligili fakültelerin, üniversitelerde olması olumlu. Ders saatleri yeterli olmasa da okullarda Adıge dili derslerinin veriliyor olması teselli verici.

Ди жагъуэ зэрыхъущи Адыгэбзэм нобэ хэкуми тхьэмык1афэ къыщытеуащ. Лъэпкъыбзэу зэрыщытыр ф1ыми, лъэпкъыр иримыпсалъэмэ шынагъэщ. Абыи Урысыбзэр къытек1уэщ щытщ. Узыхуей улъэ1эсыным щхьэк1э ар зыпсэлын, зыджын ц1ыхубэ ухуэныкъуэщ. Езым я хабзэк1э, я бзэк1э зэк1уэжыу ип1э иувэжынращ мы 1уэхум и хэк1ып1эр. Бзэр, сымэджэщ щэхуа ц1ыху нэхъей хъущхъуэ защ1эк1э пхуэгъэпсэунукъым. Ар гъащ1эм къыхэувэжын хуейщ.

Ит1ани еджап1эхэм, унивэрситетхэм зэрыщаджыр, газетхэр, журналхэр къызэрыдэк1ыр, тиятрохэр зэрзэф1агъувэр, мащ1э хъуами тхылхэр къызэрыдэк1ыр гуф1эгъуэщ.

http://xopurilazi.blogcu.com/s-ejoque-zafer-ile-adigece-ve-anadil-uzerine-soylesi-1/8424843

Etiketler:
ş zafer ile adığece ve anadil üzerine söyleşi 1