Çerkes Güzeli, Bir Şarkiyatçı İmgenin Serüveni" ismi kitabın varolma nedenini çok iyi tanımlayan bir seçim. Yazarın sesine kulak verelim: "Bu kitap, Avrupalı ve Avrupa kökenli Amerikalı ırkçı düşünce sisteminin sanata ve edebiyata yansıması gibi özgün bir bağlamda bir katkı yapma amacını güdüyor. Bu sistemin biçimlenmesinin iki kolu, iki aşaması vardı: Biri, beyaz olmayanları farklı, tam da insan olmayan ve ehlileştirilecek, sömürülecek ve uygarlaştıracak bir "öteki" olarak inşa ediyor; diğeri ise beyazlığı merkezi, düzgüsel ve saydam olarak tesis ediyordu. Birincisinin çok uzun zamandır araştırma konusu olmasına karşılık, ikincisi ancak son yirmi yılda ciddi olarak ele alınmıştır. Bu çalışmada işte bu ikinci bileşen üzerinde durdum."

Harvard Üniversitesi eski öğretim görevlilerinden İrvin Cemil Schick'in, "Batıdaki Çerkes anlayışı" anlatısına Batı'da Çerkes kadınlardan bahseden ilk edebi yapıtlardan biriyle, Bonarelli'nin "Il Solimano (1620) " adlı oyunuyla başlıyoruz. Oyunda Mustafa'nın annesi olan Kanuni'nin eski gözdesinden "la Circassa" diye bahsedilmekte. Bonarelli ile başlayan bu edebiyattaki isimlendirme konusu Dalibray, Mairet gibi dönemin oyun yazarlarınca da devam ettiriliyor. Desmares, Du Vignau gibi 17. Yüzyıl oyun yazarlarıyla örneklemeleri genişletip; Montesquieu'nün "İran Mektupları"nın, Camus'nun "Abdeker..."inin ayrıntılanmalarıyla bu eserler aracılığıyla Batı'da yavaş yavaş gelişen ve daha sonra iyice yaygınlaşacak olan Çerkes ve Gürcüler hakkındaki kalıp yargıları öğreniyoruz: olağanüstü güzellik, beyaz ten, cinsel hüner.

Yazarın örneklemeleri o kadar yoğun ve ilgi çekici ki işin içine Thackeray, Dickens, Mark Twain, Henry James de girince hem örneklemelerin gücü hem de anlatımın sadeliğinden ve güzelliğinden kaynaklanan heyecan karşısında kitabın giderek daha zengin bir okuma olduğunu da kavrıyoruz. "Çerkes Güzeli" motifinin 17. Yüzyıldan 19. Yüzyıla kadar genel anlamda edebiyattaki karşılığını gözler önüne seren yazar, bu temayı ele alan bestecilere de değiniyor: Charles d'Albert, L. Delibes, M. Holst, J. Powell, S. Rahmaninof, E. Riley, J. Strauss ve daha birçok müzisyen Çerkes dansları, ezgileri, marşları bestelemişler. Kadın cinsinin en güzel örneklerini, örnek teşkil ettiği için(!) , bunu pazarlama stratejisi olarak kullanan ABD'nin 19 Yüzyıl sonlarında piyasaya sürdüğü Çerkes yüz kremleri, Çerkes briyantini, saç güzelleştirici Çerkesistan yağı ise kamuoyunda uyandırılmak istenen "kadın güzelliği" çağrışımının kapital hayata geçirilmişliğinin başarılı birer örneği olsa gerek!

Bu güzel kadın imgesinin en önemli tesisçilerinden birisi de hiç kuşku yok ki Avrupalı gezginler olmuş. Kuzey Kafkasya'ya giden Avrupalıların sayısı hiç de az değil: 13. Yüzyılda Rubruquis, 15. Yüzyılda Barbaro ve Contarini, 17. Yüzyılda Chardin, Lamberti, Olearius, Struys, Tavernier ve Zampi, 18. Yüzyılda Stadt, Bruyn, Motraye, Pallas, Peyssonnel, Potocki, Stahlin, 19. Yüzyılda Bell, Ditson, Longworth, Edmund Spencer, Marigny bu isimlerden birkaçı. Yazar, bu seyahatnamelerden örnekler göstererek "Çerkesistan ve komşu ülkelerin güzel kadınları" temasının, birçok gezgin tarafından doğrulanıp, inanılırlık sınırlarının ötesinde abartıldığını da okuyucuya sunuyor. Böylece, yüzyıllara yayılan bu Çerkes tasviri seyahatnamelerde, etnoğrafya metinlerinde, edebiyatta, müzikte yaygın biçimde kullanılır olmuş, imgenin kökleşmesinde ona yardımcı olmuştur.

Kitabın en dikkat çeken konularında biri ise "Beyazlık" konusu! Önceleri sadece güzellik ve cinsellik gibi çağrışımlar yaratan Çerkes motifi Batı'nın beyazlığı saydam (ve beyaz olmamayı tuhaf ve sapkın) kılma sürecinin getirdiği kültürel üretimin bir sonucu olarak özellikle resim sanatında giderek değişmiş ve Çerkes'in üzerinde durulan, sergilenen yanı saydamlık derecesinde var edilmiş beyazlığı olmuş. Yazarın deyişiyle "Çerkes Güzeli" motifi böyle bir kültürel süreçte beyazlığı tanımlamanın ve beyazlığa dıştan bakabilmenin bir yolunu sağlamıştır.

Kitapta bu anlamda görsel malzeme olarak kullanılan Nouy'nin (1842-1929) , Debat-Ponsan'nın (1847-1913) , Ingres'in (1780-1867) , Gerome'um (1824-1904) ve Goodall'ın (1822-1904) çalışmaları hayati bir önem kazanıyor ve sanki bir çırpıda sözcüklere ihtiyaç bırakmadan anlatılmak istenileni özetliyor. Yazar, 19. Yüzyıla gelindiğinde Batı'da bir kültür ikonu da "Çerkes Güzeli" motifinin 18. Yüzyılda "Irk Islahı", "İnsanın Çeşitliliği Üzerine Mezuniyet Tezi", "Fiziki Venüs" gibi ırk, ırksallaştırma, ırkçılık kavramlarına katkıda bulunan eserlerde de rastlamak bizi şaşırtmıyor.

Batı şarkiyatçılığının Çerkes imgesiyle "onlar ve ötekiler" meselesi haline getirdiği bu farklılaştırma ve dışlama anlayışının belki de en uç örneğini Amerika'nın "Amerikan Canlı Acayiplikler Sergisi"nde görüyoruz. P. T. Barnum adlı girişimcinin 1860'ların ortalarından itibaren sirk ve müzelerde sergiledikleri iskelet adamlar, şişko kadınlar, sakallı hanımlar, tüylü çocuklar, kolsuz bacaksız harikalar, albinolar, cüceler ve devler arasında "Çerkes Güzelleri" de yer alıyor. Bu garip durumunsa bir uydurmadan değil de 19. Yüzyıla kadar gelen yüklü Çerkes mirasından kaynaklandığını yazar okuyucuya sunduğu kanıtlarla açıklıyor.

"Çerkes Güzeli"nde şarkiyatçı Batı sanatının bu imgeye bakışını derinine inceleyen İrvin Cemil Schick'in emeği karşılığını bulmuş; çünkü karşımızda çok ciddi, kaliteli, renkli, görsel ve yazınsal anlamda çok başarılı bir kitap var. Sanat tarihi, tarih, etnoğrafya, resim ve araştırma okumalarından hoşlanan okuyucular için benzersiz bir çalışma

Güneş Pehlivantürk
Antoloji.Com

Etiketler:
bir kitap çerkes güzelliği